تاریخچه‌ی عطر: از عصر رنسانس تا امروز

بولوز برگشته با قسمت دوم از مقاله “عطرِ جاودانه”.

توی این مقاله داستان عطرها رو از عصر رنسانس تا دهه‌ی 2020 میلادی بررسی می‌کنیم؛ زمانی که ترکیبات شیمیایی تغییر کردن و خیلی از عطرها که ما امروز می‌شناسیمشون روانه بازار و تبدیل به بخش مهمی از زندگی مردم شدن.

عطر و رنسانس (۱۴۹۰-۱۶۰۰)

توی عصر رنسانس، مردم بورژوا و طبقات بالای جامعه، برای به‌دست آورن فرمول‌های مخفی عطر که حاوی مواد وارد‌شده از قاره اروپا و آمریکا بودن، دست به هر کاری می‌زدن؛ قربانی این طمع هم همواره کیمیاگران پیشروی ایتالیایی بودن.

رنسانس موج جدیدی از نوآوری و انبوهی از دانشمندان، هنرمندان، معماران و مهندسان اروپایی رو به‌همراه داشت. در این زمان بود که عطرسازی برای اولین‌بار به “علم” تبدیل شد. شیمیدانان شروع به کنار زدن کیمیاگران کردن و عطرهای جدیدی رو با استفاده از مواد عجیب و غریبی که کریستف کلمب توی سفرهاش کشف کرده بود، روانه بازار کردن.

توی عصر رنسانس که سرشار از پیشرفت‌های علمی بود، شیمیدانان امکانات بهتری برای ترکیب مواد داشتن؛ همین شد که توی این دوره یه سری از نت‌های معاصر عطر از جمله هل، میخک، کاکائو و وانیل تولید شدن.

جنبه تجاری عطر و تبدیل شدنش به یه صنعت پول‌ساز از جایی شروع شد که خانم‌های اشرافی فرانسوی، به‌دنبال اسرار زیبایی و حقه‌هایی برای فریبندگی بودن. این موضوع منجر به مهاجرت عطرسازان ایتالیایی و اسپانیایی شد تا خودشون رو به پایتخت عطر جهان در اون زمان -پاریس- برسونن.

دوران کلاسیک (۱۶۰۰-۱۷۰۰)

دوران کلاسیک زمانی بود که ورسای (Versailles) به مرکز صنعت عطرسازی تبدیل شد؛ درواقع ورسای آداب و رسوم، ترندها و شیوه های استفاده و انتخاب عطر رو به جامعه اون روز، دیکته می کرد.

در این دوره، تولیدکنندگان عطر، از پودرها و دستکش‌های معطرشون هم رونمایی کردن. تجارت عطر توسعه پیدا کرد و از ترکیبات جدید گل‌ها مثل میخک، اسطوخودوس، رز و یاس استفاده شد.

عصر نور (۱۷۰۰-۱۷۸۹)

جشن، شادی و بیخیالی صفاتی هستن که می‌شه به این دوره از تاریخ نسبت داد.

در این زمان صنعت عطر وارد جنبه ظالمانه دنیای تجارت می‌شه؛ اون جایی که زنان اسیر قوانین و هنجارهای مد مثل مدل مو و آرایش هستن. روزنامه‌ها و مجلات هم در خدمت قدرت حاکم، قوانین و ایده‌آل‌هایی از ظرافت زنانه رو به جامعه دیکته می‌کردن و با انتشار هر “باید”ای، حکم جدیدی در راستای “زن نمونه بودن” صادر و تحمیل می‌شد.

در همین دوران، دربار لویی پانزدهم «دربار معطر» نامیده شد؛ پادشاه اصرار داشتن هرگز از یه عطر، دوبار استفاده نکنند.

سال های ناپلئون (۱۷۸۹-۱۸۶۰)

انقلاب فرانسه دلیلی شد که در اون زمان عطرها به کمترین محبوبیت ممکن برسن؛ همه‌جا بوی باروت و خون می‌داد، عطرها برای خیلی‌ها شدن خاطره و برای خیلی‌های دیگه هم آرزو. وضعیت با همین منوال رفت جلو و جلوتر، تا زمانی که عطرها با ظهور امپراتوری فرانسه دوباره به سبد خرید مردم برگشتن.

بعد از به قدرت رسیدن ناپلئون، هزینه‌های گزاف برای عطرها ادامه پیدا کرد. این‌طور می‌گن که هفته‌ای دو لیوان ادکلن بنفشه و هر ماه شصت بطری عصاره یاس مصرف ناپلئونِ کم‌اشتها بود.

البته ملکه، ژوزفین، ترجیحات عطری قوی‌تری داشت. در حقیقت ایشون انقدر به مُشک علاقه داشت که می‌گن شصت سال بعد از مرگش، هنوز بوی عطرش در اتاق شخصیش استشمام می‌شد.

چرخش قرن (۱۸۶۰-۱۹۰۰)

در پایان قرن نوزدهم، صنعت عطرسازی به‌طور فزاینده‌ای زنان طبقه متوسط رو هدف قرار داد. ویژگی بارز امپراتوری دوم، شیفتگی کوتاه اما بیش از حدش به عصاره‌ی وتیور (Vetiver) و گیاه پاتچولی (Patchouli) بود.

شرایط به همین صورت ادامه پیدا کرد و زمانی که به پایان رسید، محصولش ظهور طبقه‌ی متوسطی بود که تمایل به عطرهای پیچیده‌تر داشت.

در همین دوره، فرآیندهای نوین سنتز شیمیایی و تولید اولین آلدئیدها منجر به “انقلاب بویایی” شد؛ عطرسازی جلوه‌ای هنری به خود گرفت و تجارت کالاهای لوکس، داغ و پررونق شد.

عطر در قرن بیستم

زنان طبقه متوسط در اواخر قرن نوزدهم بیش‌از‌پیش هدف صنعت عطرسازی قرار گرفتن و همین موجبِ تولید عطرهای ارزون‌تر با استفاده از ترکیبات مصنوعی و شیمیایی شد.

دوران ترند‌بودن پاتچولی (نعنای هندی) و عصاره‌ی وتیور به پایان رسید و بازارِ منحصر به طبقه متوسط، خواستار عطرهای تصفیه‌شده‌تری شد که در نهایت منجر به شکوفایی تجارت کالا و عطرهای لوکس شد.

با پیشرفت سنتزهای شیمیایی و تولید عطرهایی بر پایه‌ی اولین آلدئیدها مثل هلیوتروپین (Heliotropin) و کومارین (Coumarin)، عطرهای “مدرن” متولد شدن.

اوایل قرن بیستم (۱۹۰۰-۱۹۲۰)

1900 میلادی به‌عنوان “Belle Epoque” به‌معنی “دوران زیبایی” شناخته می‌شه. عطر و ادکلن‌ها با شیشه و بطری‌های زیبا تبدیل به محصولاتی مجلل شدن؛ چیزی که امروزه به «آرت نوو» می‌شناسیمش.

عطرسازان معروفی مثل کوتی (Coty) در این دوره ظهور کردن؛ کوتی با تولید و توزیع عطر “La Rose Jacqueminot” در سال 1904 یک شبه میلیونر شد. در ادامه، کوتی طی همکاری با لالیک (Lalique) تولیدات موفقیت‌آمیز دیگه‌ای مثل “L’Effleur” و “Amber Antique” رو توی کارنامه‌ی درخشانش ثبت کرد.

از دیگر پیشگامان فشن که توی اون دوره شروع به کار کردن، هلنا روبینشتاین (Helena Rubinstein) و الیزابت آردن (Elizabeth Arden) رو می‌شه نام برد که عطر مشهورشون (Blue Grass) رو در سال 1934 روانه‌ی بازار کردن.

۱۹۲۰ تا ۱۹۳۰

دهه ۱۹۲۰ اغلب با شب‌های رقص، نوآوری و هنجارشکنی و سرعت بالا در تغییرات مترادف گرفته می‌شه. هرچند درمورد عطرها حرف‌های بیشتری برای گفتن هست.

در طول سال‌های هنجارشکنیِ دهه بیست میلادی، زنان جامعه از قید لباس‌ها و فشن تنگ و محدودکننده درومدن و با افتخار به نیروی کار پیوستن؛ چنان که شاهد عصر طلایی عطرها در ۱۹۲۰ تا اوایل ۱۹۳۰ همراه با ظهور فلپرها بودیم. در این دوران ترکیبات آلدئید موجب شدن عطرها شیرینی، طراوت و انرژی بیشتری پیدا کنن.

شکی نیست که عطر “Chanel No.5” همون چیزیه که 1920 باهاش شناخته می‌شه، هرچند در اون زمان فقط افراد خیلی ثروتمند می‌تونستن ازش استفاده کنن.

عطر Guerlain’s Shalimar (1925) یکی دیگر از عطرهای این دهه‌ست که به یکی از محبوب‌ترین عطرهای تمام دوران تبدیل شده!

۱۹۳۰ تا ۱۹۴۰

دهه ۱۹۳۰ همراه شد با بیکاری گسترده و رکود بزرگ اقتصادی.

قابل توجه‌ترین عطر در دهه 1930، “Joy by Jean Patou” بود که در سال 1929 (سال سقوط در وال استریت) عرضه شد و علیرغم اینکه در اون زمان به‌عنوان “گران‌ترین عطر جهان” پا به بازار گذاشت، به یه موفقیت تجاری بزرگ تبدیل شد. این عطر با آکورد گل رز بی‌نظیرش، به یکی از بهترین عطرهای گلی در تمام دوران شناخته می‌شه.

۱۹۴۰ تا ۱۹۵۰

دهه ۱۹۳۰ با جنگ جهانی دوم، فاشیسم، کمونیسم و ​​نسل‌کشی به پایان رسید.

از نگاهی دیگه، همون‌طور که تا اینجا توی تاریخ عطرها دیدیم، این صنعت می‌تونه به‌طرز غیرقابل‌باوری، انعطاف‌پذیر باشه. عطرهای کوتور (Couture)، با استفاده از تصاویر اغواکننده و هالیوودی زنانه، اقدام به تولید کانسپتی رمانتیک برای محصولاتش کرد.

صنعت فشن و زیبایی، به‌طرزی باورنکردنی با محیط محدود اون دوران سازگار شد. نشریاتی مثل “New Look” و “Marie Claire” هم زمان با ستون‌هایی که به مرثیه‌سرایی برای جنگ اختصاص داده بودن، ستون‌هایی رو هم مشخصا در خدمت مد و زیبایی قرار دادن.

بعد از جنگ، عطرهای سبک‌تر و تازه‌تر، محبوبیت بیشتری پیدا کردن.

اواسط قرن بیستم (۱۹۵۰-۱۹۶۰)

در این دوره، صنعت عطر با دنیایی سراسر آشفتگی روبه‌رو می‌شه. با شروع جنگ سرد، اروپا به جذابیت‌های جنسی باب شده در ایالات متحده نگاه می‌کنه؛ جایی که توش راک‌اند‌رول، آدامس‌های بادکنکی صورتی و شلوار جین آبی حکمرانی می‌کنن.

ظهور لوازم خانگی اتوماتیک در این برهه، زندگی میلیون‌ها زن رو با دسترسی به ماشین‌های لباسشویی و یخچال دست‌خوش تغییر کرد. لباس‌های آماده، به‌تدریج جایگزین دوخت و دوزهای کم تعداد می‌شن و عطرها به‌طور گسترده‌تری در دسترس قرار می‌گیرن. در همین راستا، عطرهای شاخص، جریان اصلی این صنعت رو به‌دست گرفتن و برای مخاطبان بیشتری جذابیت پیدا کردن و استفاده ازشون، از رویا تبدیل به واقعیت شد.

توی دهه ۱۹۵۰، عطرهای وتیور مردانه و رایحه‌های دارای اسطوخودوس وارد روتین نظافت آقایون شدن.

به یاد موندنی‌ترین عطر این دوره، Femme de Rochas (1944) بود. این عطر غلیظ و تند، دارای رایحه‌ی «فم فتاله» بود. مورد دیگه، عطر “Arpege” بود که توسط “Lanvin” در سال 1927 عرضه شد، اما در دهه‌ی 1950 بود که محبوبیت زیادی برای خودش دست و پا کرد تا به یکی دیگه از عطرهای شاخص این زمان تبدیل شه.

۱۹۶۰ تا ۱۹۷۰

با شروع سال ۱۹۶۰ میلادی و پا گرفتن جنبش «هیپی»، موج شورش و رهایی جنسی، ایالات متحده و دنیای سرمایه‌داری غرب رو درنوردید. رونق اقتصادی، کاهش بیکاری و تظاهرات خشونت‌آمیز علیه جنگ ویتنام هم جنبه‌های دیگه‌ای از آغاز نیمه‌ی دوم قرن بیستم بودن؛ صنعت فشن اما کاری با این شلوغی‌ها و تضادها نداشت، همین شد که دنیای عطرها دور از همهمه به طراوتی جدید در بویایی رسید.

از جمله عطرهایی که در این دهه بازار رو قبضه کرد، Eau Sauvage از کریستین دیور (Christian Dior) بود که با نت‌هایی مثل لیمو، ترنج، رزماری و ریحان تازه برای شستن استرس یک روز کاری پر هیاهو بهترین گزینه بود.

۱۹۷۰ تا ۱۹۸۰

از نظر تاریخی، دهه ۱۹۷۰ شاهد تغییرات قابل‌توجهی توی فمینیسم و نئورومانتیسم بود. لباس‌ها ابزاری برای بیان شخصیت، ایده‌ها و نگرش فرد نسبت به زندگی بودن؛ با همین فرمون عطرها هم رویکردی و شیوه‌ای مشابه رو در پیش گرفتن.

هم در فرانسه و هم در ایالات متحده، عطرهای جدیدی که تولید می‌شدن در تلاش برای بازنمایی زنانِ فعال و پیچیده و در عین حال ملایم، طبیعی و رومانتیک بودن. درواقع هر عطری که با این جریان همراه نشد، توی قفسه فروشگاه‌ها خاک خورد و رها شد. این‌ها همه منجر به این شد که خانم‌ها در دهه ۷۰ به دنبال رایحه‌هایی با درون‌مایه‌ی «سبک زندگی» باشن، عطرهایی که نمودی از فردیت و شخصیت اون‌ها باشه.

در همین دوره، آقایون هم تصمیم گرفتن پای عطرها رو به زندگی روزمره‌شون باز کنن و بوی خوش رو محدود به مراسم‌های خاص نکنن.

با ورود عطر Eaux de toilette به بازار، راه برای سایر عطرهایی که مختص آقایون طراحی شده بودن، هموار شد.

همچنین دهه ۱۹۷۰ شاهد ادامه‌ی جنبش هیپی و عطرهای منحصر به فردشون بود عموما با رایحه‌ی گل‌ها همراه بودن؛ نعنای هندی یا پاتچولی، چوب صندل و گل رز از رایحه‌های پرمصرف هیپی‌ها بود.

یکی از عطرهای شاخص که به‌خوبی بیان‌گر این دوره ست، اپیوم YSL با ترکیبی حول نت‌های بخور (مر)، ادویه‌ها (دارچین، میخک، فلفل) و چوب صندل عه.

۱۹۸۰ تا ۱۹۹۰

دهه ۱۹۸۰ هم زمان بود با فروریختن دیوار برلین و برچیده شدن کنوانسیون‌های جنگ سرد. توی این دوره، بدنسازی و ورزش‌های سنگین محبوبیت پیدا کرده بودن و مسابقه‌های همگانی پرطرفدار شده بودن.

خانم‌ها توی دهه ۸۰، برای نشون دادن “قدرت” در ظاهرشون، از کت‌و‌شلوارهای شیک و عطرهای بسیار قوی استفاده می‌کردن، در حالی که عطرهای آقایون تنها نشون‌دهنده‌ی جوهره مردانه بودن. در ایالات متحده آمریکا تلاش‌هایی صورت گرفت تا نت‌های میوه‌ای که تا اون زمان موفقیت متوسطی داشتن، دوباره وارد ترکیبات عطرها بشن.

عطر برجسته‌ی دهه‌ی هشتاد، پویزِن (Poison)، طراحی شده توسط کریستین دیور (Christian Dior) بود. پویزن قدرت بی‌نظیری در پخش بو داشت و ورود شما رو با رایحه‌ای بی‌نظیر اعلام می‌کرد.

چرخش قرن (۱۹۹۰-۲۰۰۰)

در این دهه؛ ایدز، جنگ و مشکلاتی از این جنس، ترس و نگرانی رو دوباره وارد ذهن مردمی کردن که به‌دنبال دنیایی بهتر بودن. اینترنت هم به‌عنوان یه پدیده‌ی وحشتناک اما مهیج، درحال ایجاد جامعه‌ای بین المللی بود که روی تمام بخش‌های زندگی مردم، تأثیر می‌ذاشت.

وسط این دنیای خشن و پر تلاطم، تاریخچه‌ی عطر حال و هوای ملایم و لطیف‌تری رو ارائه می‌داد. رایحه‌ها و اسانس‌های کارامل، وانیل و شیر دست‌ به دست هم داده بودن تا عطر دوران کودکی رو بازآفرینی کنن.

عطرهای دهه ۱۹۹۰ با تمرکز بر چهار عنصر اصلی: زمین، باد، آتیش و آب یه بازگشت طوفانی به اصول اولیه داشتن؛ نتیجتا عطرها در این دوره رایحه‌ی دریا و گل ها و گیاهان رو با خودشون حمل می‌کردن.

عطر در قرن ۲۱

همون‌طور که کانسپت و درون‌مایه عطرها در دهه ۱۹۹۰، خلوص و سادگی بود؛ قرن ۲۱ همراه بود با عطرِ «تعیین سرنوشت».

با شروع قرن ۲۱ میلادی، این سوال در دنیای عطر مطرح شد که: حقیقتا عطر “خوب” و “خوش بو” چه عطری‌ست؟

۲۰۰۰ تا ۲۰۱۰

بعد از واقعه ۱۱ سپتامبر، لذت بردن تبدیل به یه “فوریت” در زندگی مردم شد. بعد از گذشتن این مرحله وحشتناک، مردم کم‌کم مردم شروع کردن به تمرکز روی “اصالت” و “ارتباط‌های عاطفی” و خانه‌های عطر به سمت کشف رایحه‌هایی کشیده شدن که حاوی چنین مفاهیمی بودن. همچنین عطرهای «وینتیج» در این دوره محبوبیت زیادی پیدا کردن.

۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰

با گسترش اینترنت و اختراع پلتفرم‌ها و رسانه‌های اجتماعی مثل فیسبوک، جهان رو به همه باز شد و مردم توی اجزای مختلف زندگی‌شون گزینه‌های بیشتری برای کاوش پیدا کردن.

این جریان موجب شد دنیای عطرها شاهد ترندهای قدرتمندی باشه که در اون‌ها نسخه‌های خاصی از عطرها شروع به رقابت کردن.

امروز و نگاه به آینده

امروزه عطرهای و پرفیوم ها از جمله لوازم جانبی محبوب در صنعت فشن هستن که میلیون‌ها نفر در سراسر دنیا ازشون استفاده می‌کنن؛ در حقیقت دیگه مثل گذشته، عطرها در انحصار طبقه اشراف نیستن و با تنوع بی‌نظیری که توی قیمت و مدل‌هاشون وجود داره برای استفاده عموم در دسترس قرار گرفتن.